03 kwietnia 2017 Tatran Group rozpoczął prace remontowe i konserwacyjne na terenie Sądeckiego Parku Etnograficznego w Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu.
Warto przy tej okazji zapoznać się z podstawowymi zasadami ochrony i konserwacji architektury drewnianej, określić zagrożenia oraz planowane działania.
Budynki drewniane ulegają procesowi niszczenia. Przyczynia się do tego upływ czasu, czynniki atmosferyczne, brak stałego zabezpieczenia i odpowiedniej konserwacji. Konsekwencją tego jest stopniowe znikanie budynków drewnianych z naszego krajobrazu, a co za tym idzie, zubożenie dziedzictwa kulturowego. Ochrona i konserwacja są działaniem koniecznym i niebudzącym wątpliwości.
Więcej na temat remontu na stronach internetowych:
- Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego ,
Zagrożenia
Największym zagrożeniem dla wytrzymałości i trwałości konstrukcji z drewna jest zawilgocenie. Podstawową zasadą, wynikającą z tradycji budowania było oddalenie drewnianych elementów od gruntu i zabezpieczenie przed opadami. Sztuka tradycyjnego budowania polegała na właściwym posadowieniu drewnianego budynku. W przypadku konstrukcji sumikowo-łątkowych czy sochowych, elementy pionowe wbijano w ziemię. W przypadku konstrukcji zrębowej, najprostszą i najtańszą metodą było ustawienie podwaliny na kamieniach zlokalizowanych pod narożnikami budynku. Kolejna była podmurówka z kamieni lub z cegieł.
W zależności od tego czy w budynku podłogę stanowiła polepa czy była ona z desek, w podmurówce mogły pojawiać się specjalnie pozostawione otwory wentylacyjne. Naturalne metody „zabezpieczenia drewna” przed korozją biologiczną to przede wszystkim fachowość tradycyjnej obróbki. Bale zrębu były odpowiednio gładko ociosywane, sezonowane i zabezpieczone przed zamakaniem przez wyniesienie konstrukcji ponad poziom gruntu i osłonięcie wystającym okapem. Dawało to gwarancję długiej trwałości ścian drewnianych. Chaty często opisywane były jako wrośnięte w ziemię, co było konsekwencją osiadania konstrukcji posadowionej jedynie na narożnych kamieniach lub wbitej w ziemię.
Problemami mogą być również owady i grzyby. Tynkowanie ścian, które w drewnianym budownictwie stosowano w XIX i XX wieku w pewnym stopniu przed nimi zabezpieczało.
Drewniane domy wiejskie często na czas zimy były ocieplane poprzez obłożenie od dołu do strzechy warstwą, na przykład mierzwą lub słomą hrecianą (w niektórych regionach, na przykład na Podolu, zwano to zachatą). Grubość tej swoistej termoizolacji dochodziła do 40 cm (łokieć). Na wiosnę izolację zdejmowano, wykorzystując ją jako ściółkę lub przednówkową karmę dla zwierząt.
Najbiedniejsze wiejskie chaty nie posiadały podłóg lecz gliniane klepisko. Raz do roku, najczęściej z okazji świąt, do obowiązków gospodyni należała naprawa klepiska poprzez uzupełnienie świeżą gliną. W bogatszych domach wiejskich mogła znajdować się drewniana podłoga.
Estetyka zewnętrza drewnianej chaty wynikała nie tylko z właściwości szlachetnie starzejących się materiałów budowlanych, ale również z zabiegów naprawczych i dekoracyjnych wykonywanych regularnie przez mieszkańców. Dbałość o stan drewnianego domu była gwarancją jego długowieczności. Do podstawowych czynności pielęgnacyjnych należało uszczelniane szpar pomiędzy belkami w przypadku konstrukcji zrębowej, uzupełnianie strzechy i bielenie ścian. Bielenie ścian odróżniało dom od budynków gospodarczych i inwentarskich. Do bielenia używano wapna, glinki lub iłu rzecznego. Jasny kolor czasami wzbogacano barwnikiem błękitnym, co szczególnie charakterystyczne było na Mazowszu. Na południu kraju bielono jedynie pasy uszczelnienia pomiędzy belami, co nadawało domom charakterystyczny wygląd w poziome pasy. Czasami bielono jedynie odrzwia i obramienia okien.
Do malowania chałup we wschodniej części Karpat używano przepalonej glinki zmieszanej z mąką i olejem, co nadawało charakterystyczną brunatno-bordową barwę. W niektórych regionach ściany budynku zdobiono białymi ornamentami o motywach zgeometryzowanych – roślinnych (wschodnia Łemkowszczyzna). W Beskidzie Śląskim zdobiono wysunięte końce belek pułapu. Szczególnie efektowne są zdobienia budynków w miejscowości Zalipie Murowane, gdzie od połowy XIX wieku nie tylko domy mieszkalne, ale elementy drobne i budynki gospodarcze zdobione są kolorowymi motywami kwiatowymi.
Działania
Zachowanie obiektów architektury drewnianej i wzbogacanie ich wartości może odbywać się poprzez: konserwację, adaptację, restaurację, rekonstrukcję, rewitalizację i renowację. Wszystkie rodzaje aktywności, powiązane dodatkowo z działaniami społecznymi i ekonomicznymi, przyczyniają się do rewitalizacji zdegradowanych obszarów, dają obiektom możliwość dalszego funkcjonowania, zgodnie z lokalnymi uwarunkowaniami i pożytkiem dla ludzi.
Na ochronę budownictwa drewnianego składają się następujące działania:
Konserwacja – stałe i systematyczne działania, mające na celu utrzymanie obiektu w dobrym stanie technicznym. Jest to wzmacnianie budulca, z którego powstał obiekt i uodparnianie na działanie czynników niszczących, ponadto zapobieganie destrukcji poprzez bezpieczne użytkowanie.
Restauracja – działania zmierzające do przywrócenia zmienionemu lub uszkodzonemu obiektowi, bądź jego części, dawnej formy, a także wartości artystycznej i użytkowej. Prace restauratorskie przeprowadzane są na podstawie zachowanych materiałów archiwalnych z użyciem oryginalnych detali i zachowanych fragmentów.
Rekonstrukcja – odtworzenie zniszczonego zabytku na podstawie materiałów archiwalnych: planów, projektów, fotografii i szkiców.
Renowacja, odnowienie, odświeżenie – działania podejmowane dla poprawienia estetyki obiektu. Renowacja jest dopuszczalna jedynie wtedy, gdy nie powoduje zniszczeń elementów oryginalnych. W przypadku zabytków renowacja może być wykonywana pod nadzorem konserwatora zabytków.
Adaptacja – konieczne zmiany, dokonywane w budowli, aby mogła spełniać współczesne funkcje, inne niż cele, dla których powstała. Adaptacja może również polegać na przystosowaniu obiektu do nowych wymagań, bez zmiany jego funkcji. Warunkiem adaptacji jest zachowanie charakterystycznych cech obiektu. Powody, dla których warto zająć się adaptacją domu drewnianego to, między innymi, możliwość adaptacji in situ, jak również przeniesienie budowli drewnianych w inne miejsce. Możliwe jest stopniowe odnawianie poszczególnych części obiektu. Istotny jest również fakt, że można brać osobisty udział w pracach.
Zasady ochrony budynków drewnianych:
- Nie szkodzić.
- Szanować oryginalną substancję budynku oraz jego wartości materialne i niematerialne.
- Wszelkie prace wykonywać na najwyższym poziomie.
- Nie robić za dużo, czyli stosować zasadę minimalnej, niezbędnej ingerencji.
- Usuwać to (i tylko to), co na budynek działa niszcząco.
- Nie robić niczego, czego nie da się odwrócić, czyli każde działanie związane z ochroną i zabezpieczeniem budynku powinno być prowadzone w taki sposób, żeby móc wrócić do oryginalnej wersji.
- Stosować zasadę czytelności i odróżnialności wymienianych elementów.
- Dokumentować przebieg wszelkich prac.
- Zagospodarować otoczenie zgodnie z charakterem budynku i miejscową tradycją.
Źródło: Rzecz o dziedzictwie na wsi. Rady, przykłady, informacje. red. Justyna Duriasz-Bułhak, Krystian Połomski, Anna Potok, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2011)
Opracowanie: Tomasz Pietrasiewicz, Natalia Przesmycka, Joanna Zętar
http://teatrnn.pl/leksykon/node/4714/architektura_drewniana_ochrona_i_konserwacja